09 juli 2025 - door Kristof Vlaeminck
De rectoren van de Belgische universiteiten hebben een pleidooi gehouden voor het belang van de sociale en menswetenschappen, én voor meer academische vrijheid in het toekomstige Europese onderzoeksbeleid.
Zowel de rectoren van Nederlandstalige als Franstalige universiteiten publiceerden daarvoor twee opiniestukken, waarmee ze de Europese leiders willen aanzetten tot actie.
Dit pleidooi sluit aan bij een breder gedragen oproep van andere Europese belanghebbenden.
Aan Nederlandstalige kant wordt het initiatief ondersteund door de Vlaamse Interuniversitaire Raad (VLIR), lid van VLEVA.
In het licht van geopolitieke spanningen, klimaatverandering, digitale disruptie en een verzwakte democratische veerkracht, luiden de Belgische universiteitsrectoren een krachtig alarm: Europa kan de uitdagingen van de 21ste eeuw niet aanpakken met technologie en wetenschap alleen. Sociale en menswetenschappen (social sciences en humanities - SSH) zijn onmisbaar om maatschappelijke dynamieken te begrijpen, publieke betrokkenheid te stimuleren en technologische vooruitgang sociaal rechtvaardig en democratisch verankerd te maken.
Toch dreigen SSH-domeinen steeds meer naar de zijlijn te worden verdreven. De voorbereiding van het volgende Europese Kaderprogramma voor Onderzoek en Innovatie (FP10) biedt een unieke kans om dat tij te keren. Zowel de Belgische universiteiten als andere Europese stakeholderorganisaties (Science Europe, LERU, The Guild, YERUN, UNICA,...) vragen dat SSH niet langer als ‘horizontaal thema’ wordt beschouwd, maar als volwaardig speerpunt van het programma.
De Belgische rectoren haalden inspiratie bij het Duitse ministerie van Onderwijs en Onderzoek (BMBF), dat in een beleidsnota al gepleit heeft voor een prominente rol van SSH in FP10, met aandacht voor democratie, sociale rechtvaardigheid en culturele diversiteit.
De Belgische universiteitsrectoren en Europese koepels benadrukken vijf kernprioriteiten voor FP10:
Een aparte en goed gefinancierde SSH-cluster, met ruimte voor diepgravend onderzoek naar democratisch bestuur, migratie, diversiteit, cultureel erfgoed en ethische kwesties rond technologie.
Volwaardige integratie van SSH in alle onderzoeksclusters en -missies, inclusief deelname aan callontwikkeling, evaluatie en projectopvolging.
Structurele ondersteuning voor SSH-netwerken en jonge onderzoekers, met langetermijnfinanciering en speciale aandacht voor ondervertegenwoordigde regio’s.
Bescherming van academische vrijheid en institutionele autonomie, via concrete waarborgen tegen politieke inmenging en steun voor bedreigde instellingen.
Toegankelijkere deelname en sterkere impact, door vereenvoudigde procedures, eerlijke evaluatiecriteria en steun voor wetenschapscommunicatie en beleidsimpact.
Naast de inhoudelijke verankering van SSH, is er een tweede paper die pleit voor de vrijwaring van de academische vrijheid. Vrijheid van denken, onderzoek en onderwijs is geen voorrecht, maar een fundamentele voorwaarde voor kennisontwikkeling en innovatie. Toch staat die vrijheid wereldwijd en ook binnen Europa onder druk — via politieke inmenging, ideologische polarisatie en financieringsmechanismen die autonomie uithollen.
Volgens het rapport Free to Think 2024 werden in één jaar tijd 391 aanvallen op academici en instellingen geregistreerd in 51 landen. Ook binnen universiteiten zelf ontstaan spanningen die het kritische debat ondermijnen. Interne zelfcensuur, angst voor reputatieschade en de afwezigheid van pluralisme maken dat universiteiten hun rol als vrijplaats voor discussie en vernieuwing dreigen te verliezen.
Wetenschappelijk onderwijs en onderzoek moeten vrij moeten zijn van politieke en commerciële inmenging. Dit is een dringende opdracht in een wereld die steeds complexer en onzekerder wordt.
Voormalig premier Enrico Letta pleitte recent voor een “vijfde vrijheid” in de EU: de vrije circulatie van kennis, onderzoek, innovatie en onderwijs. Als Europa deze ambitie serieus neemt, moet FP10 deze vrijheid garanderen en academische onafhankelijkheid verankeren. Niet via symboliek, maar met doeltreffend beleid, financiering en bescherming.
De rectoren van de Belgische universiteiten, zowel aan Nederlandstalige als aan Franstalige kant, pleiten voor een centrale rol van de sociale en menswetenschappen in FP10 en voor de vrijwaring van de academische vrijheid. Zij worden in hun pleidooi gesterkt door verschillende Europese stakeholdergroepen, dus het is duidelijk dat zij niet alleen staan in hun bekommernissen.
Artikel VLIR-website 'Innovation needs insight: make humanities and social sciences central to FP10'
Artikel VLIR-website 'Academic freedom under attack — why it matters to us all'
